Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên trải rộng suốt 5 tỉnh
Kon Tum, Gia Lai, Đăk Lăk, Đăk Nông, Lâm Đồng và chủ nhân của loại hình văn hóa
đặc sắc này là cư dân các dân tộc Tây Nguyên: Bana, Xêđăng, Mnông, Cơho, Rơmăm,
Êđê, Giarai... Cồng chiêng gắn bó mật thiết với cuộc sống của người Tây Nguyên,
là tiếng nói của tâm linh, tâm hồn con người, để diễn tả niềm vui, nỗi buồn
trong cuộc sống, trong lao động và sinh hoạt hàng ngày của họ.
Cồng chiêng là loại nhạc khí bằng hợp kim đồng, có khi pha
vàng, bạc hoặc đồng đen. Cồng là loại có núm, chiêng không núm. Nhạc cụ này có
nhiều cỡ, đường kính từ 20cm đến 60cm, loại cực đại từ 90cm đến 120cm. Cồng
chiêng có thể được dùng đơn lẻ hoặc dùng theo dàn, bộ từ 2 đến 12 hoặc 13 chiếc,
thậm chí có nơi từ 18 đến 20 chiếc.
Cồng chiêng Tây Nguyên là loại nhạc cụ độc đáo, đặc sắc và đa
dạng. Các dàn cồng chiêng Tây Nguyên lấy thang bồi âm tự nhiên làm cơ sở để
thiết lập thang âm của riêng mình. Trong đó, mỗi biên chế của từng tộc người đều
cấu tạo bởi thang 3 âm, 5 âm hay 6 âm cơ bản. Song, cồng chiêng vốn là nhạc cụ
đa âm, bên cạnh âm cơ bản bao giờ cũng vang kèm một vài âm phụ khác. Thành thử
trên thực tế, một dàn 6 chiêng sẽ cho ta tối thiểu 12 âm hay nhiều hơn nữa. Điều
đó lý giải tại sao âm sắc cồng chiêng nghe thật đầy đặn và có chiều sâu.
Về nguồn gốc, theo một số nhà nghiên cứu, cồng chiêng là "hậu
duệ" của đàn đá. Trước khi có văn hóa đồng, người xưa đã tìm đến loại khí cụ đá:
cồng đá, chiêng đá... tre, rồi tới thời đại đồ đồng, mới có chiêng đồng... Từ
thuở sơ khai, cồng chiêng được đánh lên để mừng lúa mới, xuống đồng; biểu hiện
của tín ngưỡng - là phương tiện giao tiếp với siêu nhiên... Tất cả các lễ hội
trong năm, từ lễ thổi tai cho trẻ sơ sinh đến lễ bỏ mả, lễ cúng máng nước, lễ
mừng cơm mới, lễ đóng cửa kho, lễ đâm trâu.. . hay trong một buổi nghe khan...
đều phải có tiếng cồng chiêng như là thứ để nối kết những con người trong cùng
một cộng đồng.
Theo quan niệm của người Tây Nguyên, đằng sau mỗi chiếc cồng,
chiêng đều ẩn chứa một vị thần. Cồng chiêng càng cổ thì quyền lực của vị thần
càng cao. Cồng chiêng còn là tài sản quý giá, biểu tượng cho quyền lực và sự
giàu có. Vào những ngày hội, hình ảnh những vòng người nhảy múa quanh ngọn lửa
thiêng, bên những vò rượu cần trong tiếng cồng chiêng vang vọng núi rừng, tạo
cho Tây Nguyên một không gian lãng mạn và huyền ảo. Cồng chiêng do vậy góp phần
tạo nên những sử thi, những áng thơ ca đậm chất văn hóa Tây Nguyên vừa lãng mạn,
vừa hùng tráng.
Ở phần lớn các tộc người, cồng chiêng là nhạc cụ dành riêng cho
nam giới. Đó là trường hợp của các tộc người như Gia Rai, Ê Đê Kpah, Ba Na, Xơ
Đăng, Brâu, Cơ Ho... Song, có những tộc người thì cả nam lẫn nữ đều có thể sử
dụng, như Mạ, M’Nông. Riêng một số ít tộc người như Ê Đê Bih thì chỉ có nữ giới
mới được chơi cồng chiêng.
Cồng chiêng Tây Nguyên là Di sản văn hóa mang đậm dấu ấn thời
gian và không gian. Từ chủng loại, phương pháp kích âm, biên chế và thang âm cho
đến hệ thống bài bản và nghệ thuật diễn tấu, chúng ta sẽ bắt gặp những gì của
một dải nghệ thuật đa diện từ đơn giản đến phức tạp, từ ít đến nhiều, từ đơn
tuyến đến đa tuyến... Trong đó bảo lưu cả những lớp cắt lịch sử của tiến trình
phát triển âm nhạc từ thời kỳ sơ khai. ở đây, mọi giá trị nghệ thuật đều nằm
trong mối quan hệ tương đồng và dị biệt, xác định cá tính vùng miền của nghệ
thuật. Và, với sự phong phú, độc đáo và đa dạng từ toàn bộ đến từng phần, có thể
khẳng định vị trí đặc biệt của cồng chiêng Tây Nguyên trong nền âm nhạc dân tộc
cổ truyền Việt Nam.
Âm nhạc của cồng chiêng Tây Nguyên thể hiện trình độ điêu luyện
của người chơi trong việc áp dụng những kỹ năng đánh chiêng và kỹ năng chế tác.
Từ việc chỉnh chiêng đến biên chế thành dàn nhạc, cách chơi, cách trình diễn,
những người dân dẫu không qua trường lớp đào tạo vẫn thể hiện được những cách
chơi điêu luyện tuyệt vời. Với người Tây Nguyên, cồng chiêng và văn hóa cồng
chiêng là tài sản vô giá. Âm nhạc cồng chiêng Tây Nguyên không những là một giá
trị nghệ thuật đã từ lâu được khẳng định trong đời sống xã hội mà còn là kết
tinh của hồn thiêng sông núi qua bao thế hệ. Cồng chiêng Tây Nguyên không chỉ có
ý nghĩa về mặt vật chất cũng như những giá trị về nghệ thuật đơn thuần mà nó còn
là "tiếng nói" của con người và của thần linh theo quan niệm "vạn vật hữu linh".
Ngày 25/11/2005, Không gian văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên của
Việt Nam đã được UNESCO chính thức công nhận là kiệt tác văn hóa phi vật thể và
truyền khẩu của nhân loại. Sau Nhã nhạc Cung đình Huế, Cồng chiêng Tây Nguyên là
di sản văn hóa phi vật thể thứ hai của Việt Nam được tôn vinh là di sản của thế
giới.
